Tι είναι οι άγγελοι; Πότε και γιατί δημιουργήθηκαν; Ποια είναι η φύση τους, ποιο το έργο τους, ποια η σχέση τους με μας τους ανθρώπους;
Στα ερωτήματα αυτά η Εκκλησία, με τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων αλλά και με τη διαχρονική εμπειρία των αγίων της, μας δίνει κάποιες διακριτικές απαντήσεις, χρήσιμες και αρκετές για τη σωτηρία μας,όχι όμως και απόλυτα ικανοποιητικές για τη φιλοπράγμονα περιέργεια μας. Μας αποκαλύπτει δηλαδή πολλές πλευρές της ζωής των αγγέλων όμως τις κρατάει μυστικές και καταχωρισμένες στα μυστήρια του μέλλοντος αιώνος.
Στη συνέχεια, με οδηγό την αγία Γραφή και τα κείμενα των αγίων Πατέρων, θα επιχειρήσουμε μια σύντομη προσέγγιση στον κόσμο των αγίων αγγέλων του θεού.
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ Ο ΧΡΟΝΟΣ Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΟΥΣ
Στο Σύμβολο της Πίστεως ομολογούμε «πιστεύω εις ένα θεόν, Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητήν ουρανού και γης, ορατών τε πάντων και αοράτων. Και εις ένα Κύριον Ιησούν Χριστόν, τον Υiόν του θεού... δι' ου τα πάντα εγένετο». Πιστεύουμε δηλαδή, πως η γη και όσα υπάρχουν πάνω σ' αυτήν, ο ήλιος και τα δισεκατομμύρια των γαλαξιών του σύμπαντος δημιουργήθηκαν από το θεό Πατέρα δια του Υιού «εκ του μηδενός» σε κάποια χρονική περίοδο. Ακόμα πιστεύουμε, πως όλος ο αόρατος κόσμος των πνευμάτων, το αναρίθμητο πλήθος των αγίων αγγέλων, είναι επίσης δημιούργημα του θεού Λόγου: «Εν αυτώ εκτίσθη τα πάντα, τα εν τοις ουρανοίς και τα επί της γης τα ορατά και τα αόρατα, είτε θρόνοι είτε κυριότητες είτε αρχαί είτε έξουσίαι· τα πάντα δι' αυτού και εις αυτόν εκτισται· και αυτός εστί προ πάντων, και τα πάντα εν αυτώ συνέστηκε» (Κολ.κεφ 1:στιχ16-17).
O Χριστός λοιπόν δημιούργησε όχι μόνο το σύμπαν, τον άνθρωπο, τα ζώα και τα φυτά, αλλά και τα ουράνια τάγματα των αγγέλων. Μόνο ο "ίδιος υπάρχει πριν απ' όλα, ως άναρχος, και αιτία όλων, ως δημιουργός.
Απ' την Παλαιά Διαθήκη διδασκόμαστε πως οι άγγελοι δημιουργήθηκαν πριν από τον υλικό κόσμο. Στο υπέροχο βιβλίο του Ιώβ, μιλώντας ο θεός «δια λαίλαπας και νεφών», δηλώνει: «"Οτε εγενήθησαν άστρα, ηνεσάν με φωνή μεγάλη πάντες άγγελοί μου» (κεφ 38:στιχ 7). Οι άγγελοι δηλαδή υπήρχαν πριν απ' τη δημιουργία του υλικού κόσμου, αφού την παρακολουθούσαν εκστατικοί και κατάπληκτοι.
Έτσι, πρώτα δημιουργήθηκε ο πνευματικός κόσμος, ύστερα Ο υλικός και τέλος ο άνθρωπος. Οι άγγελοι λοιπόν είναι τα αρχαιότερα και τελειότερα λογικά δημιουργήματα και αποτελούν την αρχή όλης της δημιουργίας του θεού: «"Εθου των κτισμάτων σου αρχήν, των αγγέλων την ασώματον ουσίαν, ποιητά» (Υμνολογία).
Ο τρόπος δημιουργίας των άγγέλων δεν μας έχει αποκαλυφθεί.Πάντως, κατά τον άγιο Γρηγόριο το θεολόγο, δημιουργήθηκαν όπως και η υπόλοιπη κτίση: Ο θεός, λέει, «εννοεί τας αγγελικάς δυνάμεις και ουράνιους, και το εννόημα έργον ην». Δηλαδή δημιουργούνται με το που συλλαμβάνει Ο θεός την ιδέα της δημιουργίας τους.
Σχετικά με τη φύση τους, γνωρίζουμε πως είναι πλασμένοι «κατ' εικόνα θεού» και ασώματοι. Όταν ο προφήτης Δαβίδ λέει, «ο ποιών τους αγγέλους αυτού πνεύματα και τους λειτουργούς αυτόν πυρός φλόγα» (Ψαλμ. 103:στιχ4), δεν αναφέρεται στα συστατικά της φύσεως τους, αλλά περιγράφει κάποιες απ' τις ιδιότητες τους, όπως την ευκινησία και τη φλογερότητα, τη διεισδυτικότητα και τη θερμότητα, την ταχύτητα και την αυλότητά τους.
Ο «Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, συνοψίζοντας τη μέχρι την εποχή του πατερική διδασκαλία, δίνει τον εξής Ορισμό: «O άγγελος είναι φύση νοερή, αεικίνητη, αυτεξούσια, ασώματη. Υπηρετεί το θεό και είναι κατά χάριν αθάνατος. Όμως, τα ουσιώδη γνωρίσματα και τη σύσταση της φύσεως του μόνο ο Κτίστης τα γνωρίζει. Ονομάζεται βέβαια ασώματος και άυλος σε σχέση με μας, γιατί κάθε τι που συγκρίνεται με το θεό, τον μόνο ασύγκριτο, βρίσκεται "παχύ τε και υλικόν"». Γι' αυτά και άλλοι πατέρες δίδαξαν, ότι οι άγγελοι έχουν κάποιο σώμα αιθέριο, νοερό, «πυροειδές», πολύ πιο λεπτό από τη γνωστή μας ύλη.
Ο Θεός, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας μας, είναι «ανενδεής», δεν έχει δηλαδή ανάγκη από τίποτα. Όλος ο υλικός και πνευματικός κόσμος δεν προσθέτει το παραμικρό στη μακαριότητα και ούτε θα του αφαιρούσε τίποτε, αν δεν υπήρχε.Επομένως, και τους αγγέλους δεν τους δημιούργησε από κάποια ανάγκη. Τους έδωσε ύπαρξη και ζωή γι αυτούς τους ίδιους, με κίνητρο την ''εκστατική''Του αγάπη και αγαθότητα, και με σκοπό να συμμεριστούν κι αυτοί, σαν οντά λογικά, τη μακαριότητα Του.ο «Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος ,λέει πως ο θεός «ανενδεής ων αεί, εποίησεν αγγέλους και τας άλλας των ασωμάτων αγαθότητα μόνην».
η μετοχή τους αυτή στη θεία μακαριότητα εκφράζεται με την αδιάκοπη θεωρία του προσώπου του θεού. Αυτή η θέα είναι η κατεξοχήν ζωή τους, αυτή και η τροφή τους. Γιατί, λέει ο Μ. Βασίλειος, «πως αν την μακαρίαν διεξήγαν ζωήν, ει μη δια παντός έβλεπαν το πρόσωπον του Πατρός του εν ουρανοίς;».
Πρέπει όμως να τονισθεί, πως η συμμετοχή των αγγέλων στη θεία μακαριότητα δεν είναι μια στατική κατάσταση, αλλά μια συνεχής ανοδική πορεία χωρίς τέλος και χωρίς ολοκληρωτική κατανόηση της δόξας του θεού. Γιατί δεν είναι τέλειες φύσεις, αλλά οδεύουν προς την τελειότητα, μετέχοντας στις άκτιστες ενέργειες και όχι βέβαια στην άκτιστη ουσία του θεού.
ΟΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Οι άγγελοι δεν δημιουργήθηκαν σε νηπιώδη κατάσταση, αλλά μένουν όπως κτίστηκαν από την αρχή. Το αναλλοίωτο αυτό χαρακτηριστικό των αγγέλων αναφέρεται στη σύσταση και κατασκευή τους και όχι στην προαίρεσή τους. Γιατί σαν υπάρξεις κτιστές και λογικές είναι ελεύθερες και μεταβλητές. Μάνο το άκτιστο είναι αμετάβλητο και αναλλοίωτο (άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός).
Έτσι, οι άγγελοι έχουν τη δυνατότητα να τελειοποιούνται ολοένα και περισσότερο με τη μετοχή τους στη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Από τη μετοχή αυτή απορρέει και ο αγιασμός τους. Είναι δηλαδή άγιοι όχι από τη φύση τους, γιατί τότε θα ταυτίζονταν με το "Αγιο Πνεύμα, αλλ' από την κοινωνία τους με το φύσει άγιο. Και επειδή Ο αγιασμός τους αυτός είναι δώρο, επειδή είναι αγαθό «επισκευαστόν και ετέρωθεν επιδεδομένον, που διατηρείται με προσοχή και επιμελεία αυτό σημαίνει πως πλάστηκαν με φύση μεταπτωτή Τους δόθηκε δηλαδή «εξουσία και μένειν και προκόπτειν εν τω αγαθώ», αλλά «και επί το χείρον τρέπεσθαι »(Μέγας Βασίλειος).
Αλλωστε αν δεν μπορούσαν να στραφούν προς το χειρότερο, ο Εωσφόρος δεν θα έπεφτε. Οι άγγελλοι όμως, που δεν ακολούθησαν τον Εωσφόρο στην πτωση του, (απέκτησαν «την εν τω καλώ της χάριτος αμετακίνητον 'ίδρυσιν». Έλαβαν δηλαδή το χάρισμα της τέλειας ατρεψίας και ακινησίας προς το κακό. Και πότε το έλαβαν; Με την ενανθρώπηση του Χριστού. Γιατί από την άκρα ταπείνωση, που έδειξε ο χριστός, «έμαθαν έμπρακτα ότι ο δρόμος, που εξυψώνει και οδηγεί στην ομοίωση του θεού, δεν είναι η έπαρση, αλλά η ταπείνωση» (άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς).
Έτσι λοιπόν, ενώ οι άγγελοι ήταν «δυσκίνητοι προς το κακόν και ουκ ακίνητοι», μετά τη σάρκωση, τό πάθος και κυρίως την ανάσταση του Χριστού, έγιναν «ακίνητοι ου φύσει αλλά χάριτι και τη του μόνον αγαθοϋ προσεδρεία» (άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός). Η ακινησία τους αυτή, βέβαια, προς το κακό και η στερέωσή τους στην αρετή, δεν σημαίνει ότι εξαφανίζεται το αυτεξούσιό τους αλλά ότι με τη χάρη του "Αγίου Πνεύματος εξαγιάζεται. Τώρα δηλαδή διαφέρουν από τους δαίμονες μόνο στην αγαθή προαίρεση στην αγαθή βούληση και στην υπακοή τους προς το θεό
Η γνωστική ικανότητα και η δύναμη των αγγέλων είναι μεγάλες και πολύ ανώτερες από των άνθρώπων, χωρίς βέβαια να αγγίζουν ούτε την παντογνωσία ούτε την παντοδυναμία του θεού. Ενώ δηλαδή γνωρίζουν πολύ περισσότερα απ' όλους μαζί τους ανθρώπους για το θεό, για το θέλημα Του και τα έργα Του, για τον πνευματικό κόσμο, για την υλική δημιουργία, για τους ανθρώπους και τα άλλα κτίσματα της γης, ωστόσο η γνώση τους αυτή, μπροστά στην παγγνωσία του θεού, είναι μηδαμινή.
Δεν προγνωρίζουν τα μέλλοντα, αν δεν τους τα αποκαλύψει ο θεός, ούτε μπορούν να ξέρουν τι ακριβώς κρύβεται μέσα στην καρδιά των ανθρώπων . Πολύ περισσότερο, δεν γνωρίζουν την απόκρυφη και «πολυποίκιλον σοφίαν του θεού» (Έφεσ.κεφ 3:στιχ 10). Γι' αυτό, ο απόστολος Παύλος μας λέει πως με τη σάρκωση του Λόγου του θεού φανερώθηκε στους αγγέλους κάτι που δεν ήξεραν: «το αποκεκρυμμένον από των αιώνων εν τω θεώ» σχέδιο της οικονομίας Του για την απολύτρωση του ανθρώπου (Έφεσ.κεφ 3:στιχ 9-10. Α' Τιμ.κεφ 3:στιχ 16).
Δεν γνωρίζουν ακόμα πότε θα γίνει η συντέλεια του κόσμου και η Δευτέρα Παρουσία του Χριστού: «Περί δε της ημέρας εκείνης και ώρας ουδείς οίδεν, ουδέ οι άγγελοι των ουρανών» (Ματθ.κεφ 24:στιχ 36).
Η περιορισμένη αυτή γνωστική δύναμη των αγγέλων είναι πολύ έκδηλη στην υμνογραφία της Εκκλησίας μας, όπου συχνά γίνεται λόγος για την «έκπληξη» των αγγελικών ταγμάτων μπροστά στο θάνατο του Ιησού, την ανάσταση Του, τη μετάσταση της θεοτόκου κ.λπ.
Οι άγγελοι δεν έχουν φύλο, γιατί η φύση τους είναι πνευματική. Δεν έχουν ανάγκη από υλική τροφή ή ανάπαυση και δεν πεθαίνουν.Είναι αθάνατοι βέβαια όχι από τη φύση τους αλλά ''κατά χάριν''.Γιατί κάθε τι που έχει αρχή, έχει και τέλος σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους.Μόνο ο Θεός ως άναρχος είναι από τη φύση Του αθάνατος και αιώνιος.(άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός)
Είναι ταχύτατοι στις κινήσεις τους αλλά όχι και «πανταχού παρόντες». Όταν δηλαδή βρίσκονται στον ουρανό, δεν είναι στη γη, κι όταν στέλνονται από το θεό στη γη, δεν παραμένουν στον ουρανό. Αυτό σημαίνει πως είναι «περιγραπτοί». Δηλαδή σε κάθε στιγμή ορίζονται από κάποιο «χώρο». Η αγγελική όμως αυτή «περιγραπτότης» δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με τους γνωστούς σε μας ανθρώπινους χρονικούς και τοπικούς περιορισμούς. Δεν είναι δυνατόν, λ.χ., να περιοριστούν ή να εμποδιστούν από τοίχους, πόρτες, κλειδαριές και αμπάρες, όπως τα σώματα που έχουν συγκεκριμένο σχήμα και διαστάσεις. Ούτε πάλι μπορούμε να κατανοήσουμε το πως, τη στιγμή που βρίσκονται κοντά μας, δεν παύουν να βλέπουν «δια παντός», δηλαδή ακατάπαυστα, το πρόσωπο του ουράνιου Πατέρα μας (Ματθ. κεφ 18:στιχ 10).
ΑΓΓΕΛΟΙ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ. ΔΙΑΦΟΡΕΣ
Η τελειότητα της αγγελικής φύσεως είναι, όπως είδαμε, σχετική. Κάθε φορά που συγκρίνεται με την ανθρώπινη, τονίζεται η υπεροχή της. Όταν όμως αντιπαραβάλλεται με την τελειότητα του θεού, θεωρείται μηδαμινή και ελάχιστα διακρίνεται από την ανθρώπινη.
Οι Πατέρες χαρακτηρίζουν τους αγγέλους Ομόδουλους, σύνοικους και γείτονες του άνθρωπου. Είναι κι αυτοί, όπως κι εμείς, μέλη της Εκκλησίας του Χριστού, αλλά, λόγω της διαφορετικής φύσεως και θέσεως τους, είναι ανώτεροι μας. Ωστόσο, η υπεροχή τους αυτή δεν είναι απόλυτη, γιατί ο άνθρωπος με την εν Χριστώ θέωσή του μπορεί να φτάσει στη μακαριότητα τους, να γίνει Ομότιμος μ' αυτούς, ακόμα και να τους ξεπεράσει. Στον ουρανό, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κυρίου, οι δίκαιοι θα ζουν «ως άγγελοι θεού» (Ματθ.κεφ 22:στιχ 30) και θ' απολαμβάνουν την ίδια μ' αυτούς μακαριότητα. Η Παναγία μας μάλιστα, έχει ήδη ξεπεράσει σε δόξα και τιμή όλες τις ασώματες δυνάμεις κι έχει χαρακτηρισθεί από την Εκκλησία ως «τιμιωτέρα των Χερουβείμ και ενδοξότερα ασυγκρίτως των Σεραφείμ», ως «ανωτέρα πάντων των ποιημάτων» και ως «έχουσα τα δευτερεία της Τριάδος» (Υμνολογία).
Στον μέλλοντα αιώνα, λοιπόν, οι μεγάλες διαφορές μεταξύ αγγέλων και ανθρώπων θα πάψουν να υπάρχουν, θα υπάρχουν μόνο διαφορές μεταξύ λιγότερο και περισσότερο δοξασμένων λογικών όντων, χωρίς να έχουν σημασία οι επί μέρους διακρίσεις μεταξύ αγγελικής και ανθρώπινης φύσεως.
Η εσχατολογική αυτή προοπτική, που μαρτυρείται και στην αγία Γραφή και στην Παράδοση, μας επιτρέπει να παραδεχθούμε ότι το «κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν», στο Οποίο μετέχουν άγγελοι και άνθρωποι, φτάνει μέχρι και τις σωματικές αναλογίες. Το γεγονός μάλιστα ότι στη βασιλεία των ουρανών οι άνθρωποι θα ζουν με το αναστημένο σώμα τους, ενισχύει την εκδοχή αυτή. Ο όσιος Μακάριος Ο Αιγύπτιος διατυπώνει με πολλή σαφήνεια ότι η εξωτερική μορφή των αγγέλων είναι όμοια με των ανθρώπων.επομένως και οι αγγελοφάνειες δεν έχουν κατά κανόνα το χαρακτήρα ανθρωπαθούς συμβολισμού αλλά αντιστοιχούν σε μια πραγματικότητα.Η μορφή δηλαδή και το σχήμα των εμφανιζομένων αγγέλων είναι περίπου τα πραγματικά.
ΕΜΦΑΝΙΣΕΙΣ ΑΓΓΕΛΩΝ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ
Μέσα στην Ιστορία και την εμπειρία της Εκκλησίας οι αγγελοφάνειες κατέχουν σημαντική θέση. Στις εμφανίσεις αυτές, βέβαια, γίνονται ορατά μόνο η μορφή και το σχήμα των αγγέλων, όχι όμως και η ουσία τους, γιατί «ουδείς των εν σαρκί... αγγέλου την ουσίαν εθεάσατο» (άγιος Θεόδωρος Ο Στουδίτης).
Οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τις εμφανίσεις των αγγέλων με τρεις τρόπους: Είτε με τις σωματικές τους αισθήσεις, όταν εμφανίζονται σαν απλοί άνθρωποι, είτε με τα μάτια της ψυχής τους, όταν εμφανίζονται σαν άυλες υποστάσεις σε όνειρα και οπτασίες, είτε, τέλος, με τη δύναμη της καθαρμένης από τα πάθη διάνοιάς τους, όταν εμφανίζονται «εν θεωρία αληθινή και ουσιώδει» (αββάς Ισαάκ ο Σύρος).
Οι άγγελοι εμφανίζονται στους άξιους ανθρώπους και σ' εκείνους που ο θεός επιτρέπει με δύο τρόπους: είτε με τη μορφή των δικών τους αγγελικών σωμάτων (Μέγας Βασίλειος, όσιος Μακάριος ο Αιγύπτιος) είτε μετασχηματισμένοι σε μορφή προσιτή στην ανθρώπινη αδυναμία (άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός). Σε προφητικά μάλιστα οράματα, παίρνουν διάφορες συμβολικές μορφές («ομοιώματα») «πότε μεν στρατιωτών, και άλλοτε ιππέων, και πάλιν εξαπτερύγων και πολυομμάτων, και αύθις λεόντων, είτα βοών, και πάλιν αετών, πότε δε και ίππων πυρίνων, και πάλιν τροχών και αρμάτων» (άγιος Θεόδωρος Ο Στουδίτης). "Ολες αυτές οι εκδοχές επιβεβαιώνονται από τις πολυάριθμες εμφανίσεις των αγγέλων, που αναφέρονται στην αγία Γραφή.
Συνήθως εμφανίζονται με ανθρώπινη μορφή, και μιλάνε, τρώνε, βαδίζουν σαν συνηθισμένοι άνθρωποι. "Αλλοτε όμως το παρουσιαστικό τους είναι αστραφτερό και εκθαμβωτικό, προκαλώντας φόβο σ' εκείνους που τους αντικρύζουν.
Έτσι, π.χ., στον Ιακώβ παρουσιάστηκε ο άγγελος του θεού σαν άνθρωπος, πάλεψε μάλιστα μαζί του ο πατριάρχης και τον νίκησε! (Γεν.κεφ 32:στιχ 24-30).
Επίσης οι άγγελοι, που φιλοξενήθηκαν από τον Αβραάμ, έδωσαν την εντύπωση ότι έτρωγαν και έπιναν σαν άνθρωποι (Γεν. στιχ 18-19).
O αρχάγγελος Ραφαήλ, πάλι, συνταξίδευε με τον Τωβία για πολλές εβδομάδες, χωρίς να δημιουργήσει την παραμικρή υποψία ότι δεν ήταν άνθρωπος. Όταν τελικά με δική του πρωτοβουλία αποκαλύφθηκε, είπε: «Πάσας τας ημέρας ωπτανόμην υμίν, και ουκ έφαγον ουδέ έπιον, αλλ' όρασιν υμείς εθεωρείτε» (Τωβίτ κεφ12:στιχ19).
Αντίθετα, οι μυροφόρες, όταν τα ξημερώματα της Αναστάσεως έτρεξαν στον τάφο του Κυρίου, τρόμαξαν σαν είδαν ξαφνικά να κατεβαίνει από τον ουρανό ένας άγγελος με όψη αστραφτερή και στολή λευκή σαν το χιόνι, για να τους αναγγείλει το χαρμόσυνο μήνυμα (Ματθ. κεφ 28:στιχ 1-6).
Η ένδοξη μορφή των αγγέλων περιγράφεται στο καταπληκτικό όραμα, που ο προφήτης Δανιήλ είδε στη Βαβυλώνα μετά από τρεις εβδομάδες νηστείας και προσευχής: «...Καί είδον και Ιδού ανήρ εις... και το πρόσωπον αυτόν ωσεί όρασις αστραπής, και οι οφθαλμοί αυτόν ωσεί λαμπάδες πυρός, και οι βραχίονες αυτού και τα σκέλη ως όρασις χαλκού στίλβοντος...» (Δαν.κεφ 10:στιχ 5-6). Μπροστά στη φοβερή αυτή οπτασία ο προφήτης παρέλυσε. "έπεσε με το πρόσωπο στη γη και δεν μπόρεσε να μιλήσει, ώσπου, όπως λέει ο ίδιος, «και ιδού ως ομοίωσις υιού ανθρώπου ήψατο των χειλέων μου και ήνοιξα το στόμα μου και ελάλησα...» (10:16).
Σ' όλες τις ένδοξες και αστραφτερές εμφανίσεις τους οι άγγελοι συγκαταβαίνουν στην ανθρώπινη αδυναμία και προσαρμόζουν τη λαμπρότητα τους στην αντοχή του «ορώντος».
ΠΟΣΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΓΓΕΛΟΙ
Ο αριθμός των αγγέλων είναι απροσμέτρητος και ανυπολόγιστος. Ο προφήτης Δανιήλ είδε σε όραμα του τον «παλαιόν των ημερών» να κάθεται σε πύρινο θρόνο και γύρω του αναρίθμητες στρατιές αγγέλων: «χίλιαι χιλιάδες ελειτούργουν αυτώ, και μύριαι μυριάδες παρειστήκεισαν αυτώ» (Δαν.κεφ 7:στιχ 10).
Στη γέννηση του Χριστού «εγένετο... πλήθος στρατιάς ουρανίου αινούντων τον θεόν» (Λουκ.κεφ 2:στιχ 13).
Στη Γεθσημανή, όταν ο απόστολος Πέτρος τράβηξε το μαχαίρι του κι έκοψε το αυτί του Μάλχου, ο Κύριος τον μάλωσε και του είπε, πως, αν ήθελε να μη συλληφθεί, μπορούσε ν' αντιπαρατάξει στον βάρβαρο εκείνο όχλο «πλείους ή δώδεκα λεγεώνας αγγέλων» (Ματθ.κεφ 26:στιχ 53), αναρίθμητα δηλαδή και ακαταμάχητα αγγελικά στρατεύματα.
Στην Αποκάλυψη, πάλι, ο ευαγγελιστής "Ιωάννης γράφει ότι είδε και άκουσε μια αγγελική χορωδία γύρω από τα θρόνο του θεού, που ο αριθμός των μελών της ήταν «μυριάδες μυριάδων και χιλιάδες χιλιάδων» (κεφ 5:στιχ 11).
ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Το πλήθος αυτό των αγγέλων είναι,θα λέγαμε, οργανωμένο και διακρίνεται σε διάφορα τάγματα. Κάθε τάγμα είναι επιφορτισμένο με ιδιαίτερη λειτουργική διακονία και έχει τα δικό του όνομα. Τα ονόματα τους είναι κατάσπαρτα μέσα στην αγία Γραφή.
"Ετσι, στον προφήτη Ησαία περιγράφονται για πρώτη και μοναδική φορά τα εξαπτέρυγα Σεραφείμ να κυκλώνουν τον μεγαλοπρεπή θρόνο του θεού (κεφ 6:στιχ 2-7).
Ο προφήτης Ιεζεκιήλ είδε σε όραμά του τα πολυόμματα Χερουβείμ μέσα σε ανείπωτη θεική δάξα (κεφ. 10).
Ο απόστολος Παύλος, επίσης, στην προς Κολασσαείς επιστολή του κατονομάζει τέσσερις αγγελικές τάξεις: τους θρόνους, τις Κυριότητες, τις "Αρχές και τις Εξουσίες (κεφ 1:στιχ 16), ενώ αλλού αναφέρεται στους Αρχαγγέλους (Α' θεσ.κεφ 4:στιχ 16), στις Δυνάμεις και στους Αγγέλους (Ρωμ.κεφ 8:στιχ 38).
Παρ' όλο που με το όνομα "Αγγελοι (που σημαίνει αγγελιαφόροι) δηλώνεται ένα συγκεκριμένο τάγμα, εν τούτοις έχει καθιερωθεί να αποκαλούνται έτσι όλα τα ουράνια τάγματα, τα οποία, με βάση τις αγιογραφικές μαρτυρίες, αριθμούνται σε εννέα.
Για τα εννέα αυτά αγγελικά τάγματα γίνεται συστηματικός λόγος στα αρεοπαγιτικά συγγράμματα. Ο θεολογικότατος συγγραφέας τα ταξινομεί σε τρεις τρίχορες Ιεραρχίες ή ταξιαρχίες, κατά το ακόλουθο σχήμα:Σεραφείμ, Χερουβείμ, θρόνοι - Κυριότητες, Δυνάμεις, Εξουσίες - Αρχές, Αρχάγγελοι, "Αγγελοι.
Ο όσιος Νικήτας ο Στηθάτος, επιβεβαιώνοντας την ταξινόμηση αυτή, λέει πως όλες οι ουράνιες δυνάμεις συντάσσονται σε χορείες κατά τρόπο τριαδικό και παραστέκονται τριαδικά στην Αγία Τριάδα. Πλησιέστερες σ' Αυτήν και πρώτες στη σειρά είναι οι θρόνοι, τα Χερουβείμ και τα Σεραφείμ. Ιδίωμα τους είναι η πύρινη σοφία και η γνώση των ουρανίων, και κύριο έργο τους ο θεοπρεπής ύμνος του «γελ». Δεύτερες στη σειρά είναι οι Εξουσίες, οι Κυριότητες και οι Δυνάμεις. Ιδίωμα τους είναι οι διευθετήσεις των μεγάλων πραγμάτων και οι διενέργειες των θαυμάτων, και κύριο έργο τους ο τρισάγιος ύμνος, το «"Αγιος, άγιος, άγιος». Τρίτες στη σειρά, που βρίσκονται πάνω από μας και κάτω από τις δεύτερες, είναι οι Αρχές, οι Αρχάγγελοι και οι "Αγγελοι. "Ιδίωμά τους είναι να εκτελούν θείες υπηρεσίες, και κύριο έργο τους ο ιερός ύμνος «Αλληλούια» (Φιλοκαλία).
Τα αγγελικά τάγματα, σαν «φώτα δεύτερα νοερά εκ του πρώτου και άναρχου φωτός τον φωτισμών έχοντα» (άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός), μεταδίδουν ιεραρχικά το φωτισμό και τη γνώση το ένα στο άλλο, και το κατώτερο σε μας τους ανθρώπους. ΄Έτσι, τις αποκαλύψεις και τα μυστήρια του θεού τα διδάσκουν οι ανώτερες τάξεις στις κατώτερες, ενώ πολλά κατεβαίνουν μέχρι μια ορισμένη τάξη και εκεί φυλάγονται «εν σιωπή». Όταν μάλιστα επιτρέψει ο θεός ν' αποκαλυφθεί κάποιο μυστήριο σε νου αγίου ανθρώπου, θ' ακολουθήσει την πορεία που περιγράψαμε, από τάξη σε τάξη, και τέλος θα μεταδοθεί στον άνθρωπο από την κατώτερη. Στη μέλλουσα ζωή όμως, όπως μας βεβαιώνει ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος, θα καταργηθεί αυτή η μετάδοση, γιατί καθένας θα δέχεται τη χάρη, τον αγιασμό και την ουράνια ευφροσύνη από τον ίδιο το Χριστό, σύμφωνα πάντα με την προσωπική του αξία και το βαθμό δεκτικότητος που θα έχει.
Εκτός από την αρίθμηση και ονομασία των εννέα ταγμάτων, η αγία Γραφή μας αναφέρει και τα ονόματα που έχουν μερικοί άγγελοι. Ο θεός, που έδωσε ονόματα σ' όλα τα άστρα (Ψαλμ. 146:στιχ 4), έδωσε, ασφαλώς, ονόματα και σ' όλους τους αγγέλους Του. Εμείς όμως, τρεις μόνο αγγέλους γνωρίζουμε με τα ονόματα τους.
Ο πρώτος είναι ο Γαβριήλ. Το όνομά του στα εβραικά σημαίνει «ήρωας του θεού». Αυτός για πρώτη φορά παρουσιάστηκε στον προφήτη Δανιήλ και του εξήγησε μερικά συμβολικά οράματα (Δαν.κεφ 8:στιχ 16). Δεύτερη φορά παρουσιάστηκε στον ίδιο προφήτη και του φανέρωσε πόσα χρόνια θα περνούσαν από το έτος που θα έβγαινε διαταγή για την ανοικοδόμηση της Ιερουσαλήμ μέχρι τον ερχομό του Χριστού (Δαν.κεφ 9:στιχ 21-28). Ο ίδιος παρουσιάστηκε στο Ζαχαρία και στη Θεοτόκο (Λουκ.κεφ 1:στιχ19 και 28).
Δεύτερος άγγελος γνωστός με το όνομά του είναι ο Μιχαήλ. Το όνομά του σημαίνει «τις ως ο θεός ημών;». "Αναφέρεται πολλές φορές στην Παλαιά Διαθήκη και μάλιστα σαν άρχοντας: «Μιχαήλ ο άρχων ο μέγας» (Δαν. κεφ 12:στιχ 1). Γι' αυτόν επίσης κάνει λόγο και ο Ιησούς του Ναυή, που τον είδε σαν «αρχιστράτηγον δυνάμεως Κυρίου» (Ί. Ναυή κεφ 5:στιχ 14).
Ο τρίτος άγγελος, που αναφέρεται με το όνομά του στη γνωστή Ιστορία του Τωβίτ, είναι ο Ραφαήλ (: «ο Κύριος ιάται»), ένας από τους επτά αρχαγγέλους, που μεταφέρουν από τη γη στον ουρανό τις προσευχές των αγίων (Τωβίτ κεφ 12:στιχ 15).
Η εβραική παράδοση αναφέρει και τέταρτον άγγελο με το όνομά του, τον Ουριήλ.
ΤΟ ΚΥΡΙΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Κύριο έργο των αγγέλων είναι η ακατάπαυστη δοξολογία του θεού. Έργο τους επίσης είναι και η διακονία στα μεγάλα γεγονότα της θείας οικονομίας, καθώς και η φροντίδα για τη σωτηρία των ανθρώπων. Με τα δεύτερο αυτό έργο επιφορτίσθηκαν μετά τη δημιουργία του ανθρώπου, γι' αυτό και ο Μέγας Βασίλειος το χαρακτηρίζει ως «περιστατική ενεργεία», δηλαδή σαν κάτι το περιστασιακό και πρόσκαιρο.
Είναι περιττό να επισημάνουμε πως το δοξολογικό έργο δεν έχει επιβληθεί στους αγγέλους από το Θεό. Δεν τους έχει δοθεί σαν εντολή. Είναι κάτι τα εντελώς αυθόρμητο, που ξεπηγάζει απ' τους ίδιους, όταν ατενίζουν εκστατικοί το άπειρο κάλλος του προσώπου του Θεού και τα μεγαλεία της δημιουργίας Του. Για το κύριο αυτό αγγελικό έργο υπάρχουν αναρίθμητες μαρτυρίες στην αγία Γραφή.
Ο προφήτης Ησαίας, λ.χ., σ' ένα εκπληκτικό του όραμα, είδε τον Κύριο να κάθεται πάνω σε μεγαλοπρεπή θρόνο και μέσα σε ανείπωτη δόξα. Γύρω Του έστεκαν με θαυμασμό και δέος τα Σεραφείμ. Το καθένα τους είχε έξι φτερά. Με τα δύο σκέπαζαν το πρόσωπο, μην αντέχοντας ν' αντικρύσουν κατάματα τη θεία δόξα. Με τ' άλλα δυο σκέπαζαν με συστολή και σεμνότητα τα πόδια τους. Και με τ' άλλα πετούσαν. Και έκραζε το ένα προς το άλλο, και όλα μαζί σε μια θεική αρμονία έψαλλαν: «"Αγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ, πλήρης πάσα η γη της δόξης αυτού» (Ησ.κεφ 6:στιχ 1-3).
Αλλά και κατά τη νύχτα των Χριστουγέννων, καθώς μας διηγείται ο ευαγγελιστής Λουκάς, «εξαίφνης εγένετο... πλήθος στρατιάς ουρανίου αινούντων τον θεόν και λεγόντων δόξα εν υψίστοις θεώ και επί γης ειρήνη, εν ανθρώποις ευδοκία» (Λουκ.κεφ 2:στιχ 13-14).
Το δεύτερο έργο των αγγέλων, που, όπως είπαμε, είναι η διακονία τους στο έργο της θείας οικονομίας, αποτελεί καρπό τόσο της αγάπης και της ευγνωμοσύνης προς τον Πλάστη τους, όσο και της σφοδρής τους επιθυμίας για τη δική τους πρόοδο προς την «ατέλεστη τελειότητα». Γι' αυτό και με πολλή λαχτάρα «επιθυμούσι παρακύψαι» στα μυστήρια της θείας οικονομίας (Α' Πέτρ.κεφ 1:στιχ 12).
Ο απόστολος Παύλος ονομάζει τους αγγέλους «λειτουργικά πνεύματα εις διακονίαν αποστελλόμενα δια τους μέλλοντας κληρονομείν σωτηρίαν» (Έβρ. κεφ 1:στιχ 14). Η φροντίδα των αγγέλων για τη σωτηρία μας είναι η πιο γνωστή και η πιο ευεργετική για μας αγγελική διακονία. Γνωρίζουμε μάλιστα πως την εκτελούν με πολλή προθυμία και χαρά, από το γεγονός ότι πανηγυρίζουν στον ουρανό «επί ενί αμαρτωλώ μετανοούντι» (Λουκ. κεφ15:στιχ 7και10).
Στην αγία Γραφή και στους βίους των αγίων μας βλέπουμε τους αγγέλους να επιμελούνται, να φυλάνε, να παρηγορούν, να διδάσκουν και να ενισχύουν τους αγωνιζόμενους ανθρώπους του θεού, αλλά και να αποκαλύπτουν στους δίκαιους και προφήτες τα μέλλοντα. Επίσης τους βλέπουμε να φρουρούν την Εδέμ μετά την έξωση του Αδάμ και της Εύας, να τιμωρούν παιδαγωγικά τους αμαρτωλούς, ν' αντιμετωπίζουν τα πονηρά πνεύματα, να διαχωρίζουν τους εκλεκτούς από τους ασεβείς κατά την ημέρα της Κρίσεως και τόσα άλλα.
Ο ΦΥΛΑΚΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΣ
Η παράδοση της Εκκλησίας μας διδάσκει ότι κάθε χριστιανός έχει τον προσωπικό του φύλακα άγγελο. Ή αφετηρία της παραδόσεως αυτής ανάγεται στη γνωστή διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης για τον Τωβίτ και το γιο του Τωβία (Τωβίτ κεφ 5:στιχ 4), και στη μαρτυρία του προφήτη Ζαχαρία: «και είπε προς με ο άγγελος ο λαλών εν εμοί» (κεφ 1:στιχ 9). Επίσης στη μαρτυρία του Κυρίου, στην Καινή Διαθήκη: «Οράτε μη καταφρονήσητε ενός των μικρών τούτων λέγω γαρ υμίν ότι οι άγγελοι αυτών εν ουρανοίς δια παντός βλέπουσι το πρόσωπον τον πατρός μου» (Ματθ.κεφ 18:στιχ 10). Ακόμη έχουμε και στις Πράξεις τη διήγηση για τη φυλάκιση του αποστόλου Πέτρου, όπου γίνεται λόγος για τον φύλακα άγγελό του .
Στο αρχαιότατο βιβλίο «Ποιμήν» του αποστολικού πατρός Ερμά γίνεται αναφορά στον φύλακα άγγελο, που είναι «τρυφερός, σεμνός, πράος και ήσυχος. Έρχεται στην καρδιά του ανθρώπου και τον διδάσκει για τη δικαιοσύνη, την αγνεία, τη σεμνότητα... για κάθε έργο αγαθό και κάθε αρετή».
Ο άγιος Χρυσόστομος και άλλοι πατέρες υποστηρίζουν ότι μόνο ο πιστός έχει κοντά του φύλακα άγγελο, εφ' όσον ο άπιστος και αμαρτωλός ζει με τη θέληση του κάτω από την τυραννία του διαβόλου. Στις ευχές της Κατηχήσεως, λίγο πριν από το άγιο Βάπτισμα, ο Ιερέας παρακαλεί το θεό για τον «προς το φώτισμα ευτρεπιζόμενον»: «Εξέλασον απ' αυτού παν πονηρόν και ακάθαρτον πνεύμα», «σύντριψον τον σατανάν υπό τους πόδας αυτού». Και προσθέτει: «Σύζευξον τη ζωή αυτόν άγγελον φωτεινόν».
Όλοι μας λοιπόν, με το άγιο Βάπτισμα, έχουμε «συζευχθεί» φωτεινό φύλακα άγγελο. Ό άγγελος αυτός είναι ο πιο πιστός μας φίλος, ο πιο στοργικός μας αδελφός. Παραστέκει πάντα δίπλα μας, εκτός κι αν εμείς τον διώξουμε με τα πονηρά μας έργα, γιατί «όπως ο καπνός φυγαδεύει τις μέλισσες, έτσι και η αμαρτία τον φύλακα άγγελο από τη ζωή μας» (Μέγας Βασίλειος). Μας παρηγορεί στις θλίψεις, απαλύνει τους πόνους μας, συμπάσχει μαζί μας, χαίρεται στην πνευματική μας πρόοδο. Μας προστατεύει από ορατούς και αόρατους εχθρούς. Είναι μάλιστα τόσο δυνατός, ώστε και μόνος του μπορεί να παραβληθεί με Ολόκληρο στράτευμα και πολυάνθρωπη παράταξη.
Όλα όσα κάνουν οι άγγελοι για τον άνθρωπο έχουν εσχατολογική προοπτική, δηλαδή αποβλέπουν στην είσοδό του στη βασιλεία του θεού. Γι' αυτό, όταν κάποια ενάρετη ψυχή χωρίζεται από το σώμα, περιστοιχίζεται από τον φύλακα αγγελό της και άλλες ουράνιες δυνάμεις, που ευφραίνονται για τη σωτηρία της και την οδηγούν στο Χριστό, για ν' απολαμβάνει μαζί τους την αιώνια μακαριότητα. Αντίθετα, όσες ψυχές προτίμησαν την αμαρτία και την αποστασία από το θεό, παραλαμβάνονται από τους δαίμονες και οδηγούνται μακριά από τη χάρη του θεού, στον σκοτεινό «τόπο» της κολάσεως.
ΑΓΓΕΛΟΙ ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΕΘΝΩΝ
Αρκετά νωρίς, από τους πρώτους ήδη χριστιανικούς αιώνες, αναπτύχθηκε η άποψη ότι ο θεός κατέστησε σε κάθε έθνος από έναν άγγελο προστάτη. Η άποψη αυτή στηρίχθηκε σε διάφορα χωρία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, όπως στο Δευτερονόμιο (κεφ 32:στιχ 8): «'Ότε διεμέριζεν ο Ύψιστος έθνη,... έστησεν όρια εθνών κατά αριθμόν αγγέλων θεού», στην όραση του προφήτη Δανιήλ (κεφ 10:στιχ 13.και στιχ 20-21), και στην Αποκάλυψη (κεφ 9:στιχ 14), όπου, σύμφωνα με την ερμηνεία του αγίου Ιππολύτου, οι τέσσερις άγγελοι που αναφέρονται στο χωρίο είναι οι φύλακες των Περσών, των Μήδων, των Ασσυρίων και των Βαβυλωνίων.
Φύλακας και προστάτης των "Ιουδαίων ήταν. σύμφωνα με πολλές πατερικές μαρτυρίες, ο αρχάγγελος Μιχαήλ, που, μετά την αποδοκιμασία τους και το διασκορπισμό τους, ανέλαβε την προστασία της Εκκλησίας του Χριστού.
Φύλακες άγγελοι επίσης αναφέρονται και για τις πόλεις.
Για τους φύλακες των εθνών και των πόλεων ο άγιος "Ιωάννης ο Χρυστόστομος φέρνει μια ωραία εικόνα: Όπως, λέει, ένας ισχυρός βασιλιάς εγκαθιστά στρατεύματα στις διάφορες πόλεις, για να τις προστατεύουν από τις βαρβαρικές επιδρομές, έτσι και ο θεός έχει εγκαταστήσει στις κατοικημένες περιοχές στρατόπεδα αγγέλων, για ν' αναχαιτίζουν τις επιθέσεις των άγριων δαιμόνων και να φρουρούν την ειρήνη των ανθρώπων.
Έκτός από τους αγγέλους των εθνών και των πόλεων, υπάρχουν αντίστοιχα και άγγελοι, στους οποίους ο θεός έχει διαπιστευθεί την προστασία και φροντίδα των κατά τόπους Εκκλησιών. Ο Μέγας Βασίλειος και ο άγιος Γρηγόριος ο θεολόγος χαρακτηρίζουν αυτούς τους αγγέλους ως «εφόρους», δηλαδή επόπτες των Εκκλησιών.
Ο άγιος Ιππόλυτος, σε κάποια αναφορά του στην Εκκλησία, την παρομοιάζει με καράβι, που έχει άγρυπνο κυβερνήτη το Χριστό και έμπειρους ναύτες τους αγγέλους, «δι' ων αεί κρατείται και φρουρείται η εκκλησία».
Ο Ερμάς στον «Ποιμένα» του παρομοιάζει τους αγγέλους με αμπελοφύλακες: Ο θεός, λέει, φύτεψε το αμπέλι Του, δηλαδή δημιούργησε το λαό του και όρισε τους αγγέλους να το φυλάνε και να το συντηρούν.
"Αγγελοι φύλακες επίσης προστατεύουν τους ιερούς ναούς και ιδιαίτερα τα μοναστήρια, όπου λατρεύεται ακατάπαυστα ο θεός (άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης).
Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΓΓΕΛΟΥΣ. ΤΟ 10ο ΤΑΓΜΑ
Η στρατευομένη Εκκλησία τιμά και σέβεται τους αγγέλους όπως ακριβώς και τους αγίους της.
Κατά τους πρώτους αιώνες, οι Πατέρες απέφυγαν να τονίσουν την τιμή που όφειλαν να έχουν οι πιστοί προς τις ουράνιες δυνάμεις, γιατί την εκκλησία την περιέβαλλε ακόμα ο ειδωλολατρικός κόσμος και υπήρχε κίνδυνος θεοποιήσεως των αγγέλων. Ήδη ο απόστολος Παύλος απαγορεύει την αγγελολατρία, τη «θρησκεία των αγγέλων», όπως την ονομάζει (Κολ.κεφ 2:στιχ 18), γιατί κάποιοι αιρετικοί κύκλοι, κυρίως Γνωστικοί, αντικατέστησαν τη λατρεία του Χριστού με τη λατρεία των αγγέλων.
Αργότερα όμως, όταν ο κίνδυνος αυτός αποσοβήθηκε, άρχισαν να πυκνώνουν στα πατερικά συγγράμματα οι αναφορές στους αγγέλους, ώσπου η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος διακήρυξε πανηγυρικά την τιμητική τους προσκύνηση, αλλά και την αντιδιέστειλε με σαφήνεια από τη λατρεία του θεού.
Αναρίθμητοι ναοί, αλλά και πόλεις και περιοχές ολόκληρες, κοσμούνται με το όνομα των αγίων Ασωμάτων αγγελικών δυνάμεων. Κι αυτό δείχνει τόσο το σεβασμό και την ευλάβεια, που τρέφει ο πιστός λαός στους ουράνιους προστάτες του, όσο και την ευεργετική τους παρουσία στην πολυκύμαντη ζωή των ανθρώπων.
Εκείνοι, βέβαια, που τιμούν ιδιαίτερα τους αγγέλους, είναι οι μοναχοί. Με την αδιάλειπτη προσευχή προσπαθούν να τους μιμηθούν στην ακατάπαυστη δοξολογία του θεού, ώστε να τους μοιάσουν, να γίνουν κι αυτοί «ισάγγελοι» και ν' αναπληρώσουν το «εκπεσόν» δέκατο τάγμα των αγγέλων. "Αλλωστε, στα πατερικά και ασκητικά συγγράμματα, η μοναχική ζωή χαρακτηρίζεται ως αγγελική, ενώ στο Μέγα Ευχολόγιο η τελετή της μοναχικής κουράς ονομάζεται «Ακολουθία του μεγάλου και αγγελικού Σχήματος».
ΠΟΤΕ ΓΙΟΡΤΑΖΟΥΝ
Είναι δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια πότε καθιερώθηκε γιορτή αφιερωμένη στους αγγέλους. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι ο αρχάγγελος Μιχαήλ άρχισε να γιορτάζεται από τον 5ο αιώνα και ότι με τη γιορτή του συνδέθηκαν οι γιορτές του αρχαγγέλου Γαβριήλ και των άλλων αγγέλων.
Η σημαντικότερη γιορτή των αγγέλων είναι η «Σύναξις των Αρχιστρατήγων Μιχαήλ και Γαβριήλ και των λοιπών αγίων ασωμάτων και ουρανίων Ταγμάτων», που η Εκκλησία μας τιμά στις 8 Νοεμβρίου. Το συναξάρι της ημέρας αυτής αναφέρει: «Καυχήθηκε ο Εωσφόρος πως θ' ανεβάσει το θρόνο του πάνω στις νεφέλες τ' ουρανού και θα γίνει όμοιος με τον Ύψιστο θεό (Ήσ.κεφ 14:στιχ 14). Αμέσως όμως ξέπεσε από την ουράνια δόξα και το αρχαγγελικό του αξίωμα, συμπαρασύροντας μαζί του και το αγγελικό τάγμα, που του υποτασσόταν. Τότε, μέσα στη μεγάλη σύγχυση που ακολούθησε τη φοβερή εκείνη πτώση, ο αρχάγγελος Μιχαήλ συγκέντρωσε από ζήλο θεικό όλους τους υπόλοιπους χορούς των αγγέλων, και, αφού φώναξε το "Πρόσχωμεν" (δηλαδή "ας προσέξουμε"), ύμνησε με δυνατή φωνή τον Κύριο, και μαζί του Τον ύμνησαν όλοι οι άγγελοι. Αυτή η συγκέντρωση ονομάστηκε Σύναξη των Αγγέλων, δηλαδή προσοχή και ομόνοια και ένωση».
"Αλλη γιορτή είναι η «Ανάμνησις του εν Χώναις θαύματος του Αρχιστρατήγου Μιχαήλ», στις 6 Σεπτεμβρίου
Στις 11 Ιανουαρίου, σύμφωνα με το Μηναίο, «τελείται η Σύναξις των μυρίων Αγίων Αγγέλων», ενώ στις 26 Μαρτίου, την επομένη του Ευαγγελισμού, «η Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ,... ως τω θείω και υπερφυεί Μυστηρίω και απορρήτω καθυπουργήσαντος».
Στις 11 Ιουνίου επίσης γιορτάζεται «η Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εν τω "Αδειν» τέλος, στις 13 Ιουλίου μνημονεύεται άλλη «Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ», χωρίς να μας είναι γνωστή η αιτία και υπόθεση της γιορτής αυτής.
Αργότερα, όταν διαμορφώνεται ο εβδομαδιαίος λειτουργικός κύκλος των ακολουθιών, η Δευτέρα αφιερώνεται στους Ασωμάτους. Στην Παρακλητική υπάρχουν τροπάρια και πλήρεις κανόνες των αγγέλων σε καθέναν από τους οκτώ ήχους. Άλλα και στο Μέγα Ωρολόγιο υπάρχουν άλλες δυο σημαντικές ακολουθίες: Ο «ικετήριος Κανών εις τον "Αγγελον, τον φύλακα της του άνθρωπου ζωής», και ο «ικετήριος Κανών εις τας επουρανίους Δυνάμεις και εις πάντας τους Αγίους».
Εκτός από τους ειδικούς αυτούς κανόνες, η Εκκλησία μνημονεύει και επικαλείται τους ουράνιους προστάτες της σ' όλες σχεδόν τις ακολουθίες του εικοσιτετραώρου. Το μικρό απόδειπνο μάλιστα κλείνει με τη θαυμάσια ευχή στο φύλακα άγγελο: «"Αγιε "Αγγελε, ο εφεστώς της αθλίας μου ψυχής..., μη εγκαταλίπης με τον αμαρτωλόν... · κράτησον της αθλίας και παρειμένης χειρός μου, και οδήγησαν με εις οδόν σωτηρίας. Ναι, άγιε "Αγγελε του θεού, ο φύλαξ και σκεπαστής της αθλίας μου ψυχής και του σώματος,. .. σκέπασαν με εν τη παρούση νυκτί και διαφύλαξαν με από πάσης επηρείας του αντικειμένου... · και πρέσβευε υπέρ εμού προς τον Κύριον τον επιστηρίξαι με εν τω φόβω αυτόν και άξιον αναδείξαι με δούλον της αυτόν αγαθότητος. Αμήν».
Εκεί όμως που η αναφορά στους αγίους αγγέλους γίνεται πυκνότατη, είναι οι ευχές και οι ύμνοι της θείας λειτουργίας. Ο ιερέας, στη μικρή είσοδο, καλεί αγγέλους να εισοδεύσουν και να συλλειτουργήσουν μαζί του. Ο τρισάγιος ύμνος είναι εμπνευσμένος από άσμα αγγελικό. Την ώρα του χερουβικού, υποδεχόμαστε «τον Βασιλέα των όλων... ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσιν». Μετά τη μεγάλη είσοδο, ζητάμε από τον Κύριο να μας στείλει «άγγελον ειρήνης, πιστόν οδηγόν, φύλακα των ψυχών και των σωμάτων ημών». (Την αίτηση αυτή την επαναλαμβάνουμε και στις ακολουθίες του εσπερινού και του όρθρου). Πριν από τον καθαγιασμό των τιμίων Δώρων, ψάλλεται θριαμβευτικά ο αγγελικός ύμνος, που άκουσε σε όραμα του ο προφήτης Ησαίας: «"Αγιος, άγιος, άγιος Κύριος Σαβαώθ...». Στην απόλυση, τέλος, επικαλούμεθα την προστασία «των τιμίων επουρανίων Δυνάμεων Ασωμάτων».
Ο ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ τιμήθηκε περισσότερο από τους άλλους αγγέλους και αγαπήθηκε πολύ από τον πιστό λαό.
Στο Βυζάντιο γίνονταν πολλές θεραπείες στις θερμές πηγές, όπου υπήρχαν ναοί προς τιμήν του. Πολλά νοσοκομεία χτίζονταν δίπλα σε ναούς του και τον είχαν προστάτη τους. Οι άρχοντες και οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου, τονίζοντας την ιδιότητά του ως αρχιστρατήγου των ουρανίων δυνάμεων, τον θεωρούσαν αρχηγό τους στους πολέμους. Έτσι, όλοι σχεδόν οι αυτοκράτορες έχτισαν, επισκεύασαν ή διακόσμησαν ναούς του, ενώ ορισμένοι έκοψαν νομίσματα, που είχαν στη μια τους όψη χαραγμένη τη μορφή του.
Πολλοί άρχοντες ενταφιάσθηκαν μέσα σε ναούς του αρχαγγέλου Μιχαήλ, αλλά και πολλοί κοιμητηριακοί ναοί ήταν αφιερωμένοι στο όνομά του.Η σύνδεση του αρχαγγέλου και των αγγέλων γενικότερα με τους νεκρούς προέκυψε από τις μαρτυρίες της Καινής Διαθήκης ότι κατά τη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου οι νεκροί θ' αναστηθούν «εν φωνή αρχαγγέλου» (Α' θεσ. 4:16) και ότι οι άγγελοι θα ξεχωρίσουν «τους πονηρούς εκ μέσου των δικαίων» (Ματθ.κεφ 13: στιχ 49). Επίσης από την παραβολή του φτωχού Λαζάρου, που, όταν πέθανε, πήραν την ψυχή του οι άγγελοι και την οδήγησαν «εις τον κόλπον Αβραάμ» (Λουκ. κεφ 16:στιχ 22).
Ή διδασκαλία αυτή της Εκκλησίας μας έχει επιδράσει σε πολλές δοξασίες, θρύλους και παραδόσεις του λαού μας. "Ετσι, είναι ευρύτατα διαδεδομένη η πίστη σε ψυχοπομπό άγγελο, που σε πολλές παραδόσεις ταυτίζεται εσφαλμένα με τον αρχάγγελο Μιχαήλ ή συγχέεται με το Χάρο. Το γυμνό ξίφος, μάλιστα, με το οποίο εικονίζεται σε ορισμένες παραστάσεις ο αρχάγγελος Μιχαήλ, θεωρείται από το λαό μάχαιρα θανάτου, με την οποία, αφού πάρει εντολή από το θεό, χωρίζει την ψυχή από το σώμα του ανθρώπου κατά την ώρα της εκδημίας του.
Ξεχωριστή τιμή με μεγαλοπρέπεια στον αρχάγγελο γίνεται στο χωριό Μανταμάδο της Λέσβου όπου εκεί βρίσκεται θαυματουργική εικόνα του αρχαγγέλου Μιχαήλ φτιαχμένη με αίμα σφαγιασθέντων μοναχών ανακατεμένα με χώμα.Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά την εικόνα τουλάχιστον θα διαπιστώσει ότι δεν μοιάζει με άλλες..
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ
Ο πιστός λαός αγάπησε και τίμησε τους αγγέλους από την πρώτη κιόλας χριστιανική εποχή, γι' αυτό και πολύ νωρίς
άρχισε να τους απεικονίζει είτε μεμονωμένους είτε σε παραστάσεις, εμπνευσμένες από τις διάφορες εμφανίσεις τους στην αγία Γραφή και στη ζωή των αγίων.
κατά τους πρώτους αιώνες, βέβαια, επειδή η χριστιανική τέχνη ήταν καθαρά συμβολική, οι άγγελοι δεν ζωγραφιζόνταν Οι πιστοί χάραζαν μόνο τα ονόματά τους πάνω σε πολύτιμους λίθους. "Από την πρώιμη όμως βυζαντινή εποχή έχουμε έργα σ' όλα σχεδόν τα είδη της απεικονίσεως: Σε νωπογραφίες,ψηφιδωτά, ανάγλυφα, κεραμικά, μικρογραφίες, μικροτεχνίες και σε πολύτιμους λίθους. Στη βυζαντινή εποχή διαμορφώνεται οριστικά ο εικονογραφικός τύπος του αγγέλου, τύπος βαθιά πνευματικός και θεολογικός. Γενικά, η βυζαντινή εικονογραφία αντλεί και εμπνέεται τη θεματολογία της από την αλήθεια που διδάσκει η ορθόδοξη εκκλησία, γι' αυτό και είναι, θα λέγαμε, μια εικονογράφηση της ορθόδοξης θεολογίας. Οι άγγελοι διακρίνονται, για την ιεροπρέπεια, τη σχηματικότητα, την έκφραση και κυρίως την πνευματικότητα, που αντανακλά στα πρόσωπά τους κάτι από το θεικό μεγαλείο που διαρκώς θεωρούν και δοξολογούν. Εικονίζονται πάντα σαν «εξαστράπτοντες νεανίσκοι», με ανδροπρεπή χαρακτηριστικά, με μαλλιά μαύρα ή ξανθά, δεμένα με μια κορδέλλα, που οι άκρες της ανεμίζουν. "Εχουν συνήθως φτερά, και στο δεξί τους χέρι κρατούν σκήπτρο, που δείχνει ότι είναι φορείς θεικής εξουσίας, ενώ στο αριστερό τους δείγμα επίσης εξουσίας σφαίρα ή μονόγραμμα του Χριστού.
Η στολή τους είναι είτε λευκή σύμβολο φυσικής καθαρότητας και αγιότητος - είτε πολύχρωμη, ανάλογα με το τάγμα στο οποίο ανήκουν ή με το λειτούργημα πού επιτελούν. "Έτσι, οι Κυριότητες, οι Δυνάμεις και οι Εξουσίες φορούν ποδήρη ιερατικά άμφια, χρυσή ζώνη και πράσινο ωμοφόριο. Κρατούν στο δεξί χέρι χρυσή ράβδο, ενώ στο αριστερό σφραγίδα με το μονόγραμμα του Χριστού. Οι Αρχές, οι Αρχάγγελοι και οι "Άγγελοι εικονίζονται συνήθως με πολεμική στολή, με χρυσή ζώνη και κρατούν ρομφαία στο χέρι. Τα Σεραφείμ, σύμφωνα με το όραμα του προφήτη Ησαία, εικονίζονται εξαπτέρυγα, ενώ τα Χερουβείμ και οι θρόνοι σαν πύρινοι τροχοί, που έχουν γύρω τους φτερά και πάνω στα φτερά μάτια (πολυάμματα), σύμφωνα με το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ.
Στις τοιχογραφίες των ναών οι άγγελοι ζωγραφίζονται σε πολλά σημεία: Στον τρούλο, γύρω από τον Παντοκράτορα, στην κόγχη του ιερού, δεξιά και αριστερά από την Πλατυτέρα, αλλά και σ' οποιοδήποτε μέρος του ναού, ανάλογα με τα ιστορούμενα θέματα. Κυρίως εικονίζονται στις παραστάσεις της θείας λειτουργίας, αλλά και σ' όλες σχεδόν τις σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Θεοτόκου, όπως λ.χ. στη Γέννηση, τη Βάπτιση, τη Σταύρωση, την Ανάσταση και την Ανάληψη του Χριστού, στον Ευαγγελισμό και την Κοίμηση της θεοτόκου κ.α. Αγγελικές παραστάσεις βρίσκουμε ακόμα σε έργα κεντητικής, σε επιτάφιους, επιτραχήλια, επιμάνικα, καλύμματα τιμίων Δώρων και αλλού.
Η ορθόδοξη εικονογραφία είναι, όπως είπαμε, αυστηρά θεολογική, με αγιογραφική και παραδοσιακή θεματολογία. Αντίθετα, η δυτική εικονογραφία, από την εποχή κυρίως της Αναγεννήσεως και μετά, εκκοσμικεύεται. Χάνει το πηδάλιο της θεολογίας και αφήνεται εντελώς ακυβέρνητη στην αχαλίνωτη φαντασία κάθε ζωγράφου. Περισσότερο απ’ όλα τα εικονογραφικά θέματα ταλαιπωρούνται οι άγγελοι, που σιγά-σιγά καθιερώνονται σαν διακοσμητικά αντικείμενα, για να στολίζουν τους τοίχους ή να συμπληρώνουν τους ζωγραφικούς πίνακες.
Έτσι διαμορφώνεται ένας νέος τύπος αγγέλου, οι «ερωτιδείς», που είναι παγανιστικής εμπνεύσεως και δεν έχουν καμιά σχέση με τους αληθινούς αγγέλους. Πρόκειται για απεικονίσεις γεμάτες αισθησιασμό και συναισθηματισμό, που δυστυχώς πέρασαν και στην πατρίδα μας, σε εποχές που η θεολογική ευαισθησία του λαού μας είχε ατονήσει. Βλέπουμε λοιπόν να κυριαρχούν στις χριστουγεννιάτικες διακοσμήσεις γυμνά «αγγελάκια» με παχουλά παιδικά προσωπάκια και μικρά φτερά, που μόλις φυτρώνουν στους ώμους τους, ή ασώματα παιδικά κεφαλάκια, που τα συμπληρώνουν φτερουγίτσες και συννεφάκια. Οι παραστάσεις αυτές είναι καθαρά φανταστικές και εμπορικές, και δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Γι' αυτό και διαμόρφωσαν στη συνείδηση του λαού μια ψεύτικη, χονδροειδή και παιδιάστικη αντίληψη για τους αγγέλους, προκαλώντας έτσι, όπως ήταν επόμενο, ακόμα και τη δυσπιστία στην ύπαρξή τους.
Είναι όμως παρήγορο το γεγονός, ότι σήμερα το αισθητήριο του πιστού λαού μας έχει ευαισθητοποιηθεί και αναγνωρίζει μόνο στη βυζαντινή τέχνη τον σωστό τον θεολογικά ορθόδοξο τρόπο απεικονίσεως των αγγέλων. Ό σημερινός πιστός θα σταθεί μπροστά στην εικόνα τους όχι για ν' απολαύσει αισθησιακή ομορφιά, αλλά για να προσευχηθεί, ν' αντλήσει πνευματική δύναμη και θάρρος. Προστρέχει κοντά τους για ασφάλεια και προστασία, θέλει να τους νιώθει φύλακες και παρηγορητές στους κινδύνους και τα βάσανα της ζωής· κυρίως όμως συνεργούς της σωτηρίας του και χειραγωγούς του στην πορεία προς την ουράνια βασιλεία, την οποία είθε ν' αξιωθούμε όλοι, με τις δικές τους πύρινες πρεσβείες. Αμήν.
