Πολλοί συγχέουν τις λέξεις φιλοσοφία και θεολογία. Εδώ θα εξηγήσουμε τη διαφορά τους ώστε να γίνει κατανοητός ο ρόλος τους στην ανθρώπινη ιστορία.
Μιλάμε πάντοτε από την άποψη της Ορθόδοξης θεολογίας, αφού στη Δύση η θεολογία στην πραγματικότητα ταυτίζεται με την φιλοσοφία.
Ο άνθρωπος έχει δύο γνωστικά κέντρα. Το ένα είναι ο νους, το κατάλληλο όργανο για να δεχθεί την αποκάλυψη του Θεού η οποία στη συνέχεια διατυπώνεται με τη λογική, και το άλλο είναι η ίδια η λογική, ως γνωστικό όργανο του κόσμου που μας περιβάλλει.
Με τον νου αποκτούμε τη γνώση του Θεού, ενώ με τη λογική τη γνώση του κόσμου, μέσα από την κατ’ αίσθηση επιστήμη.
Μιλάμε πάντοτε από την άποψη της Ορθόδοξης θεολογίας, αφού στη Δύση η θεολογία στην πραγματικότητα ταυτίζεται με την φιλοσοφία.
Ο άνθρωπος έχει δύο γνωστικά κέντρα. Το ένα είναι ο νους, το κατάλληλο όργανο για να δεχθεί την αποκάλυψη του Θεού η οποία στη συνέχεια διατυπώνεται με τη λογική, και το άλλο είναι η ίδια η λογική, ως γνωστικό όργανο του κόσμου που μας περιβάλλει.
Με τον νου αποκτούμε τη γνώση του Θεού, ενώ με τη λογική τη γνώση του κόσμου, μέσα από την κατ’ αίσθηση επιστήμη.
Στη μία περίπτωση, τη φιλοσοφία, ο άνθρωπος με τη λογική προσπαθεί να βγάλει συμπεράσματα με το μυαλό και τη φαντασία του, προσπαθεί δηλαδή να ανακαλύψει τον Θεό και την κτίση. Είναι μια γνωστική προσπάθεια από κάτω προς τα πάνω. Ο τρόπος της φιλοσοφίας, δηλαδή, είναι η ανακάλυψη. Στη δεύτερη περίπτωση, τη θεολογία, δεν έχουμε πλέον ανακάλυψη αλλά αποκάλυψη. Η κίνηση είναι από πάνω προς τα κάτω. Στη θεολογία έχουμε αποκάλυψη του Θεού εντός της κεκαθαρμένης καρδιάς του ανθρώπου.
Η λέξη φιλοσοφία ετυμολογικά σημαίνει την αγάπη της σοφίας, αν και από διαφόρους φιλοσόφους δόθηκαν και άλλοι ορισμοί. Πρώτος ο Πυθαγόρας χρησιμοποίησε για τον εαυτό του, σύμφωνα με την παράδοση, τη λέξη φιλόσοφος. Ως τότε χρησιμοποιούνταν οι λέξεις: "σοφός" και "σοφιστής" (Λεξικόν φιλοσοφίας, Χρήστου Ανδρούτσου, εκδ. Ρηγοπούλου, έτους 1965, σελ. 357). Η φιλοσοφία αναζητά και διατυπώνει θεωρίες περί Θεού, ανθρώπου και κόσμου, μέσα από τη λογική και τη φαντασία. Αν μελετήσουμε το πλήθος των φιλοσοφικών απόψεων που έχουν διατυπωθεί μες στους αιώνες, αντιλαμβανόμαστε ότι όσο λογική κι αν είναι η φιλοσοφία, δεν μπορεί εντούτοις να δώσει με βεβαιότητα απαντήσεις. Διαφορετικά όλοι οι φιλόσοφοι θα συμφωνούσαν σε όλα, όπως όλοι οι μαθηματικοί συμφωνούν για τα αποτελέσματα των αριθμητικών πράξεων. Ένα κι ένα κάνουν δύο. Όμως δεν συμβαίνει το ίδιο με τη φιλοσοφία. Επειδή η φιλοσοφία στηρίζεται σε κάποιες αρχικές παραδοχές που δεν μπορούν να αποδειχθούν, κάθε φιλόσοφος ακολουθεί και διαφορετικό δρόμο σκέψης. Κάπως έτσι δημιουργήθηκαν αμέτρητες σχολές φιλοσοφίας. Οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας από την άλλη, αν και οι περισσότεροι ήταν γνώστες της φιλοσοφίας, δεν περιορίστηκαν στην φιλοσοφία, δεν έβαλαν στο κέντρο τη λογική, μέσα από τον στοχασμό και την φαντασίας, αλλά τον νου. Πρώτα όμως καθάρισαν την καρδιά τους από τα πάθη. Έτσι φωτίσθηκε ο νους με την έλευση της θεϊκής χάριτος στην καρδιά, ώστε να τους αποκαλυφθεί ο Θεός. Δεν προσπάθησαν να προσεγγίσουν τον Θεό με τη λογική, αλλά με την καθαρότητα που τους κατέστησε θεοφόρους, δίνοντας τους εμπειρία Θεού. Ενώ δηλαδή η φιλοσοφία είναι θεωρητική γνώση, (με την επιστημονική έννοια της λέξης "θεωρία"), η θεολογία είναι πρακτική γνώση. Στη φιλοσοφία αναζητάς να ανακαλύψεις με λογικές παραδοχές τον Θεό ή τον κόσμο. Για τη θεολογία, ήδη γνωρίζεις τον Θεό, και απλώς προσπαθείς να διατυπώσεις με τη λογική αυτό που γνωρίζεις.
Η θεολογία συγγενεύει περισσότερο με τις φυσικές επιστήμες, και κυρίως με την ιατρική, παρά με τη φιλοσοφία, όσο κι αν αυτό δεν φαίνεται. Γιατί η θεολογία στηρίζεται στην πρακτική θεραπεία του γνωστικού οργάνου, του νου, ώστε να μπορέσει να γίνει αισθητός ο Θεός στον άνθρωπο. Οδηγεί δηλαδή όχι μόνο στη γνώση του Θεού, αλλά και στη θεραπεία του νου. Και όπως στην ιατρική και στις άλλες επιστήμες ο ερευνητής καλείται να πειραματισθεί με αυτό που θέλει να αποδείξει, να δοκιμάσει, λόγου χάριν, τις θεραπευτικές μεθόδους που παρατηρήθηκε ότι είναι αποτελεσματικές, και στη θεολογία επίσης υπάρχει το πείραμα. Δεχόμαστε την αξιοπιστία της γνωστής σε εμάς εμπειρίας των αγίων, και καλούμαστε να την επαναλάβουμε στον εαυτό μας, με τη βεβαιότητα ότι αν καθαρίσουμε την καρδιά μας όπως εκείνοι, θα γνωρίσουμε τον Θεό. Δεν πρόκειται δηλαδή για αφηρημένα ιδεολογήματα της φιλοσοφίας, αλλά για πρακτικές μεθόδους θέασης του Θεού, και ένωσης μαζί του.
Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέει ότι η πράξη και η θεωρία -που σημαίνει ορώ τον Θεό-, συνυπάρχουν: "Πράξις εστί θεωρία ενεργουμένη, και θεωρία εστί πράξις μυσταγω-γουμένη" (PG 90, 1344). Στη θεολογία η λέξη "θεωρία" δεν έχει την έννοια τού αφηρημένου πιθανολογήματος, αλλά τη θέα, τη θέαση, τη θεωρία του Θεού, όταν έρχεται η χάρις να κατοικήσει στην θεραπευμένη, κεκαθαρμένη καρδιά. Όταν κάποιος ψάχνει το κλειδί του και ξαφνικά το βρει, παύει να το ψάχνει. Θα ήταν κουτός αν συνέχιζε να ψάχνει κάτι που ήδη βρήκε. Ομοίως αν ψάχνει το κλειδί του και κάποιος του πει ότι το είδε και ότι βρίσκεται σε συγκεκριμένο σημείο, θα ήταν εξίσου κουτός αν συνέχιζε να το ψάχνει αλλού πριν ελέγξει την πληροφορία του άλλου. Η φιλοσοφία υπήρξε αναγκαία και ευλογημένη μέθοδος αναζήτησης του Θεού (μεταξύ όλων των άλλων αναζητήσεων). Έδωσε ώθηση στον πολιτισμό, και πολλά της χρωστάει η ανθρωπότητα. Όταν όμως ο ίδιος ο Θεός αποκαλύπτεται, η αναγκαιότητα της αναζήτησής του δεν υφίσταται πλέον. Ποιος ο λόγος να ψάχνεις κάτι το οποίο σου αποκαλύπτεται; Αυτός ήταν ο λόγος που σοφά οι Έλληνες αντικατέστησαν τη φιλοσοφία με την θεολογία, και επικέντρωσαν πλέον την προσοχή τους όχι στην έρευνα, αλλά στη διατύπωση όσων γνώριζαν για τον Θεό.
Η θεολογία συγγενεύει περισσότερο με τις φυσικές επιστήμες, και κυρίως με την ιατρική, παρά με τη φιλοσοφία, όσο κι αν αυτό δεν φαίνεται. Γιατί η θεολογία στηρίζεται στην πρακτική θεραπεία του γνωστικού οργάνου, του νου, ώστε να μπορέσει να γίνει αισθητός ο Θεός στον άνθρωπο. Οδηγεί δηλαδή όχι μόνο στη γνώση του Θεού, αλλά και στη θεραπεία του νου. Και όπως στην ιατρική και στις άλλες επιστήμες ο ερευνητής καλείται να πειραματισθεί με αυτό που θέλει να αποδείξει, να δοκιμάσει, λόγου χάριν, τις θεραπευτικές μεθόδους που παρατηρήθηκε ότι είναι αποτελεσματικές, και στη θεολογία επίσης υπάρχει το πείραμα. Δεχόμαστε την αξιοπιστία της γνωστής σε εμάς εμπειρίας των αγίων, και καλούμαστε να την επαναλάβουμε στον εαυτό μας, με τη βεβαιότητα ότι αν καθαρίσουμε την καρδιά μας όπως εκείνοι, θα γνωρίσουμε τον Θεό. Δεν πρόκειται δηλαδή για αφηρημένα ιδεολογήματα της φιλοσοφίας, αλλά για πρακτικές μεθόδους θέασης του Θεού, και ένωσης μαζί του.
Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής λέει ότι η πράξη και η θεωρία -που σημαίνει ορώ τον Θεό-, συνυπάρχουν: "Πράξις εστί θεωρία ενεργουμένη, και θεωρία εστί πράξις μυσταγω-γουμένη" (PG 90, 1344). Στη θεολογία η λέξη "θεωρία" δεν έχει την έννοια τού αφηρημένου πιθανολογήματος, αλλά τη θέα, τη θέαση, τη θεωρία του Θεού, όταν έρχεται η χάρις να κατοικήσει στην θεραπευμένη, κεκαθαρμένη καρδιά. Όταν κάποιος ψάχνει το κλειδί του και ξαφνικά το βρει, παύει να το ψάχνει. Θα ήταν κουτός αν συνέχιζε να ψάχνει κάτι που ήδη βρήκε. Ομοίως αν ψάχνει το κλειδί του και κάποιος του πει ότι το είδε και ότι βρίσκεται σε συγκεκριμένο σημείο, θα ήταν εξίσου κουτός αν συνέχιζε να το ψάχνει αλλού πριν ελέγξει την πληροφορία του άλλου. Η φιλοσοφία υπήρξε αναγκαία και ευλογημένη μέθοδος αναζήτησης του Θεού (μεταξύ όλων των άλλων αναζητήσεων). Έδωσε ώθηση στον πολιτισμό, και πολλά της χρωστάει η ανθρωπότητα. Όταν όμως ο ίδιος ο Θεός αποκαλύπτεται, η αναγκαιότητα της αναζήτησής του δεν υφίσταται πλέον. Ποιος ο λόγος να ψάχνεις κάτι το οποίο σου αποκαλύπτεται; Αυτός ήταν ο λόγος που σοφά οι Έλληνες αντικατέστησαν τη φιλοσοφία με την θεολογία, και επικέντρωσαν πλέον την προσοχή τους όχι στην έρευνα, αλλά στη διατύπωση όσων γνώριζαν για τον Θεό.
