Η πρώτη θρησκευτική αντίληψη που έχει ο προεπιστημονικός νους είναι του «περιβάλλοντος κόσμου», μια χαώδης αντίληψη που γρήγορα συγκεκριμενοποιείται στην αντίληψη της «Φύσης» λαμβάνοντας έτσι μια μυστική έννοια η οποία περιλαμβάνει τα πάντα, όχι μόνο όσα φαίνονται αλλά και όσα δεν φαίνονται. Κατ’ αρχήν η «Φύση» είναι άγνωστη, απειλητική, αλλά και γεννήτρα και τροφός μαζί (η «Φύση» θα διατηρήσει αυτόν τον δισυπόστατο χαρακτήρα κατά τους επόμενους αιώνες).
Σε ένα δεύτερο θρησκευτικό στάδιο, (που δεν προσδιορίζεται χρονικά) επιχειρείται να διερευνηθεί η «Φύση», και διαχωρίζεται ο Ουρανός (αυτό που είναι ψηλά, αόρατο συχνά, ιερό, πλήρες δύναμης – όχι απλώς ο φυσικός ουρανός) και η Γαία, η ορατή (ή δυνητικά ορατή) φύση. Σ’ αυτό το στάδιο διαχωρίζονται οι θρησκευτικές αντιλήψεις και γεννιούνται οι θρησκείες του «ουράνιου» και οι θρησκείες της «φύσης».
Σε ένα τρίτο στάδιο, οι έννοιες του Ουρανού και της Φύσης που είναι αρκετά ασαφείς έννοιες, συγκεκριμενοποιούνται. Ο Ουρανός παραχωρεί την θέση του σε γονιμοποιούς θεούς του κόσμου (ή σε ηλιακούς θεούς) και η Φύση παραχωρεί την θέση της σε γονιμοποιούς θεούς της ζωής.
Σε ένα τέταρτο στάδιο (που ξεκινά με την αυγή της πρώτης π.Χ. χιλιετίας) οι γονιμοποιοί θεοί παραχωρούν την θέση τους στον Μόνο Κυρίαρχο Θεό που είναι Πατέρας θεών και ανθρώπων.
Την ίδια εποχή επιχειρείται να συγκροτηθεί ένα πλήρες σύστημα που θα ερμηνεύει τα πάντα. Παλιές θρησκευτικές έννοιες και νέες θρησκευτικές αντιλήψεις συνδυάζονται, και όλη η θρησκευτική γνώση δίνεται σε μια νέα σύνθεση. Τα στάδια που διάνυσε ο ανθρώπινος νους προχωρώντας σε πιο βαθιές ή λεπτομερείς αντιλήψεις, δίνονται ως ιστορική συνέχεια του κόσμου, ως θεογονία. (Πάντως αυτό που θα χαρακτηρίσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις της αρχαιότητας μέχρι και το τέλος της ελληνιστικής εποχής, είναι ο δυϊσμός που αντιπαραθέτει το Ανώτερο Υπερβατικό Στοιχείο της Νόησης στο κατώτερο κοσμικό στοιχείο…).
Σύμφωνα με αυτές τις θεογονίες το Χάος είναι η απροσδιόριστη Αρχή για την οποία τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί. Αποτελεί όμως το υπόβαθρο για οποιαδήποτε εκδήλωση του «Είναι». Μέσα στο Χάος υπάρχει (από τον εαυτό της) η Γαία, η Αρχή του «Είναι» και ο Έρωτας, η Δημιουργική Αρχή που κινεί τα πάντα.
Από την Γαία, την Αρχή του «Είναι», αναδύεται ο Ουρανός, μεταφυσική γνωστική αρχή (Νους, Νόηση) ενώ η Γαία λαμβάνει σε αυτή την φάση ένα καινούργιο χαρακτήρα, της Γαίας, «προκοσμικής ουσίας» που αποτελεί την βάση όλων των μορφών. Ουρανός και Γαία αποτελούν μία αρχέγονη ενότητα και όσες δυνάμεις εκδηλώνονται, θάβονται μέσα στα έγκατα της Γαίας. Πρόκειται για μία κατάσταση όπου Υποκείμενο και Αντικειμενική Πραγματικότητα δεν διακρίνονται ακόμα.
Από την ένωση του Ουρανού και της Γαίας γεννιέται τελικά ο Κρόνος (Κοσμικός νους), ο μόνος που κατορθώνει να αναδυθεί από την αρχέγονη ενότητα και να δημιουργήσει την αντίληψη μίας κοσμικής συνείδησης. Ο Κρόνος ενώνεται με την νέα μορφή της Γαίας, την Ρέα (κοσμική ουσία που μορφοποιείται από τον κοσμικό νου). Ο Κρόνος και η Ρέα αν και διακρίνονται, ταυτίζονται, κι έτσι ό,τι έρχεται σε ύπαρξη από την ένωσή τους «καταπίνεται» ουσιαστικά από τον Κρόνο. Πρόκειται για μία κατάσταση όπου Υποκείμενο και αντικειμενική Πραγματικότητα ταυτίζονται.
Από την ένωση του Κρόνου και της Ρέας γεννιέται τελικά ο Ζευς (ο Δημιουργικός Νους), ο μόνος που ξεπερνά την ομοιομορφία της κοσμικής νόησης και δημιουργεί την αντίληψη ενός παγκόσμιου εγώ. Ο Ζευς ενώνεται με την νέα μορφή της Ρέας, την Χθονίη (το κοσμικό περιβάλλον που κυριαρχείται από το παγκόσμιο εγώ). Μολονότι ο Ζευς και η Χθονίη διακρίνονται, εν τούτοις δεν διαχωρίζονται γιατί ο Ζευς κυριαρχεί πλήρως και σε όλη την έκταση του κοσμικού περιβάλλοντος. Πρόκειται για μία κατάσταση όπου Υποκείμενο και αντικειμενική πραγματικότητα αν και διακρίνονται δεν διαχωρίζονται, καθώς το Υποκείμενο καταλαμβάνει ολόκληρο τον χώρο του αντικειμένου.
Από την στιγμή που ο Ζευς ξεχωρίζει ως Συνείδηση από το κοσμικό περιβάλλον (και η Ύπαρξη διασπάται οριστικά σε Υποκείμενο και Αντικειμενική Πραγματικότητα) αρχίζει ουσιαστικά η δημιουργία του ανθρώπινου κόσμου. Ο Ζευς (ως Δημιουργικός Νους, ως Αρχή του Έλλογου, της λογικά δομημένης σκέψης, της οργανωτικής και ταξινομικής σκέψης), συγκρούεται με τις χθόνιες, χαοτικές δυνάμεις που τείνουν να αποδιοργανώσουν την σκέψη και την πραγματικότητα (Γιγαντομαχία, Τυφωεύς) και τελικά επιβάλλει την δική του τάξη στον κόσμο. Ο Ζευς χωρίζει τον κόσμο σε τρία κοσμικά πεδία: τον ουρανό (που χωρίζεται σε δύο επίπεδα, τον ανώτερο νοητικό αιθέρα και τον κατώτερο ζωογόνο αέρα), την γη (μαζί με την θάλασσα) και τον κάτω κόσμο. Κρατά για τον Εαυτό του την εξουσία του ουρανού, και παραχωρεί την εξουσία της γης στον γαιοσείστη Ποσειδώνα (μαζί και την εξουσία της θάλασσας) και την εξουσία του κάτω κόσμου στον Άδη ή Πλούτωνα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα θεό με τρεις μορφές που συχνά ταυτίζονται. Ο Ζευς εμφανίζεται έτσι ως «ουράνιος Ζευς», ως «επίγειος ή ενάλιος Ζευς» και ως «καταχθόνιος Ζευς», ενώ ο Ποσειδώνας χαρακτηρίζεται ως «Ζευς ενάλιος» και ο Άδης ονομάζεται «Ζευς καταχθόνιος και Πλούτων». Από την άλλη μεριά η Χθονίη παίρνει νέες μορφές, της νοητικής ουσίας (Μήτις, Λητώ, Μαία), της ζωογόνου ενέργειας (Διώνη, Ήρα) και της υλικής ουσίας (Δη-μήτηρ).
Έτσι η θεία Δύναμη που κυβερνά τον κόσμο βρίσκεται εξαρχής διαιρεμένη σε Νοητική, αρσενική, δύναμη (Ζευς, κ.λπ.) και Κοσμική, θηλυκή, ουσία (Χθονίη, που υποκαθίσταται τώρα από την Εστία, το πυρ εν τω κέντρω της γης, το άσβεστο πυρ στους Δελφούς και τους άλλους ναούς και στην εστία κάθε σπιτιού, την νοητική ουσία, κ.λπ.) που παράγει όλες τις μορφές. Ο Ζευς δεν κυβερνά άμεσα, δεν μορφοποιεί άμεσα τον κόσμο αλλά με την μεσολάβηση ενδιάμεσων δυνάμεων, των θεών της δεύτερης γενιάς. Όταν η Νοητική, αρσενική δύναμη ενώνεται με την Κοσμική, θηλυκή ουσία, αναδύεται μία δευτερογενής ενέργεια, η οποία μορφοποιεί την ουσία. Όταν η δευτερογενής ενέργεια έχει υποκειμενικό χαρακτήρα είναι αρσενικού γένους, ενώ όταν στηρίζεται στις αντικειμενικές ιδιότητες και συνθήκες είναι θηλυκού γένους.
Έτσι ο Ζευς ενώνεται καταρχήν με τις αιθέριες ουσίες:
1) Ο Ζευς ενώνεται με την Μήτι (νοητική ουσία) και γεννιέται η Αθηνά (αντικειμενική σοφία που στηρίζεται σε αρχές και αξίες, αυτοσυνειδησία στον κόσμο, κ.λπ.).
2) Ο Ζευς ενώνεται με την Λητώ (αντικειμενικές σχέσεις μέσα στην νοητική ουσία) και γεννιούνται ο Απόλλων (υποκειμενική, δημιουργική και εμπνευσμένη σκεπτοδιαδικασία, επαγωγική σκέψη) και η Άρτεμις (αντικειμενική σκέψη, αναλυτική σκέψη).
3) Ο Ζευς ενώνεται με την Μαία (αντίληψη των νοητικών φαινομένων) και γεννιέται ο Ερμής (αντίληψη των πεδίων, σύνδεσμος με τα κατώτερα πεδία).
Έτσι δημιουργείται το πρώτο, νοητικό πεδίο, ο νοητικός ουρανός (αιθέρας, αιθέριο βασίλειο).
Στην συνέχεια ο Ζευς ενώνεται με τις ζωογόνες δυνάμεις:
1) Ο Ζευς ενώνεται με την Διώνη (ζωτική ουσία) και γεννιέται η Αφροδίτη (συναίσθηση, συγκίνηση, αίσθηση, που στηρίζεται σε αντικειμενικά στοιχεία).
2) Ο Ζευς ενώνεται με την Ήρα (εσωτερική ζωογόνος ενέργεια) και γεννιέται ο Ήφαιστος. Κατά άλλους η Ήρα μόνη της γεννά τον Ήφαιστο (υποκειμενική βούληση που στρέφεται προς τα ανώτερα πεδία).
3) Ο Ζευς ενώνεται με την Ήρα (εξωτερική ενέργεια) και γεννιέται ο Άρης (υποκειμενικό επιθυμητικό που στρέφεται προς τα εξωτερικά αντικείμενα).
Έτσι δημιουργείται το δεύτερο, δυναμικό πεδίο, (αέρας, αέρινο βασίλειο).
Στην συνέχεια ο Ζευς ενώνεται με το υλικό στοιχείο:
1) Ο Ζευς ενώνεται με την Δήμητρα (Δη-μήτηρ, Μητέρα γη, το υλικό στοιχείο) και γεννιέται η Περσεφόνη (η ενσαρκωμένη ζωή, η εμπειρία της ψυχής στον υλικό κόσμο). Η Περσεφόνη «αρπάζεται» από τον Άδη και τελικά ζει οκτώ μήνες του χρόνου στον απάνω κόσμο και τέσσερις μήνες στον κάτω κόσμο. Τα Ελευσίνια μυστήρια που έχουν στο κέντρο της λατρείας τους την Περσεφόνη αναφέρονται στην πραγματικότητα στον κύκλο της μετεμψύχωσης της ανθρώπινης ψυχής -σε αυτή την παράδοση αναφέρεται και ο Πλάτωνας- και μόνο επιφανειακά αναφέρεται στον ετήσιο κύκλο της καλλιέργειας των δημητριακών.
Το Ον στην Παγκόσμια έκφρασή του και στην Ατομική του σύνθεση (άνθρωπος) έχει πλήρη αντιστοιχία. Ο άνθρωπος είναι το Ον σε μικρογραφία. Οι θεϊκές κατηγορίες και δυνάμεις υπάρχουν ακέραιες στον άνθρωπο, συσχετίζονται με τις παγκόσμιες εκδηλώσεις και συνδέονται με συγκεκριμένες ανθρώπινες λειτουργίες.
Έτσι ο άνθρωπος (στην ατομική του σύνθεση) έχει τις εξής αντιστοιχίες:
Θεογονία Κοσμογονία Ανθρωπογονία
| Χάος Γαία Έρωτας | μη-είναι ΕΙΝΑΙ ορμή | Είναι |
| Ουρανός Κρόνος Ζευς | Νους (το «Είναι» που νοεί) Νοημοσύνη (Συνείδηση) Νοητικότητα | ένας νους παγκόσμια ύπαρξη παγκόσμιο εγώ |
| Αθηνά ΑπόλλωνΆρτεμις Ερμής | Νόηση Διανόηση Αντίληψη | νόηση διανόηση αντίληψη |
| Αφροδίτη Ήφαιστος Άρης | Συναίσθηση Βούληση Επιθυμητικό | συναίσθηση βούληση επιθυμητικό |
| Δήμητρα, Περσεφόνη | Υλικότητα | σώμα |
Η Θεογονία, η Κοσμογονία και η Ανθρωπογονία, έχουν πλήρη αντιστοιχία. Σε θεογονικό επίπεδο μιλάμε για θεότητες, ενώ σε κοσμογονικό επίπεδο μιλάμε για κοσμικές λειτουργίες ενώ σε ανθρωπογονικό επίπεδο μιλάμε για ατομικές λειτουργίες.
Με αυτόν τον τρόπο όχι μόνο κατανοείται η Ύπαρξη, ερμηνεύεται η Δομή του κόσμου και αιτιολογείται η ανθρώπινη εμπειρία, αλλά κυρίως με την αντιστοιχία του Ατομικού με το Παγκόσμιο αποκαλύπτεται ο ανθρώπινος προορισμός. Όπως υπάρχει πλήρης τάξη στο Σύμπαν που εκπροσωπείται από τον Δία, την Αρχή της Νόησης και Ιεραρχία των Δυνάμεων, έτσι και ο Άνθρωπος οφείλει να επιτύχει αυτή την τάξη μέσα του υποτάσσοντας στο ανώτερο νοητικό όλες τις κατώτερες δυνάμεις, κυριαρχώντας σε όλες τις κατώτερες δυνάμεις. Όπως ο Δίας επέβαλλε την κυριαρχία του υποτάσσοντας όλες τις χαοτικές δυνάμεις μέσα από αγώνες που αποτυπώνονται στους μύθους, με τον ίδιο τρόπο ο άνθρωπος ως άλλος θεός καλείται να υποτάξει στην νόηση όλες τις χαοτικές δυνάμεις που αντιλαμβάνεται μέσα του. Η πλήρης κυριαρχία των δυνάμεων, η πλήρης κυριαρχία της νόησης, η καθαρή νόηση οδηγεί στην αποθέωση. Και όπως ο Δίας μέσα από αγώνες καθίσταται Πατέρας και κυρίαρχος του κόσμου, η ανθρώπινη νόηση καθίσταται πηγή όλης της ανθρώπινης δραστηριότητας, η αληθινή ύπαρξη, η θεότητα
Αυτό είναι το βαθύτερο νόημα της ελληνικής θρησκείας κι αυτή την αντίληψη μεταφέρει ο Πλάτωνας ερμηνεύοντας τις θρησκευτικές κοσμικές περιγραφές με ψυχολογικούς όρους. Η ελληνική θρησκεία για τους έλληνες ήταν αντίληψη της πραγματικότητας, βίωση της ύπαρξης, αληθινή ζωή, αρετή. Δεν ήταν ούτε απλή ερμηνεία του κόσμου, ούτε μυθολογία (όπως συκοφαντήθηκε) ούτε ασύνδετες ιστορίες (συχνά γελοίες) των θεών, όπως διασώθηκαν στα ομηρικά έπη. Την αληθινή ερμηνεία κατείχαν ελάχιστοι σοβαροί οπαδοί και μελετητές, όπως συμβαίνει άλλωστε σε όλες τις θρησκείες. Ο πολύς κόσμος είχε επιφανειακή γνώση της θρησκείας και περιορίζονταν σε ήθη, έθιμα, γιορτές και τελετουργίες που συχνά αγνοούσε και την καταγωγή και την ερμηνεία τους.
Αποθέωση
Σύμφωνα με την Διδασκαλία της Ελληνικής Θρησκείας, το ΕΙΝΑΙ, ο Νους (που εκδηλώνεται ως Νοημοσύνη και εκφράζεται ως Νόηση) είναι το Ανώτερο Υπερβατικό Στοιχείο που προάγει την Ουσία και παράγει τα κοσμικά πεδία, τα όντα, τα αντικείμενα.
Κατ’ αναλογία ο άνθρωπος, η υπερβατική ψυχή, η νόηση, συνδέεται με το κοσμικό σώμα (αστρικό και στην συνέχεια υλικό σώμα) αποκτά εμπειρία της κοσμικής ζωής και επιβιώνει του θανάτου… Υπάρχουν διάφορες αντιλήψεις για την μεταθανάτια επιβίωση του ανθρώπου που άλλοτε τοποθετείται στον Άδη, άλλοτε στα Ιλίσια Πεδία, άλλοτε στις Νήσους των Μακάρων, άλλοτε στις ουράνιες σφαίρες.
Σκοπός του ανθρώπου που εκπροσωπείται από το Φωτεινό στοιχείο του, την Νόηση, είναι να κυριαρχήσει στην κοσμική ουσία, στις κατώτερες λειτουργίες, στην ύλη, και να φτάσει έτσι στην Αποθέωση: την μεταμόρφωση του όλου ανθρώπου που είναι η ουσία της Αρετής.
Πηγαίνοντας ένα βήμα πιο πέρα ο Ορφισμός και αργότερα ο Πλατωνισμός και ο Νεοπλατωνισμός θα «δουν» ανάμεσα στην Νόηση και την κοσμική ουσία μια αντίθεση και θα ερμηνεύσουν τον σκοπό του ανθρώπου ως απελευθέρωση του Φωτεινού Στοιχείου της Νόησης από το σκοτεινό κοσμικό στοιχείο και έξοδο από τον κύκλο της μετενσωμάτωσης.
